إتحاف الوری بأخبار أم القری (کتاب)اتحاف الوری باخبار‌ام القری تالیف ابن فهد (۸۱۲- ۸۸۵ ق.) از محدثان و مورخان شافعی است که در پنج مجلد، اخبار و حوادث مکه از ازدواج عبدالله با آمنه و ولادت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تا سال ۸۸۵ ق. آمده است. ۱ - ساختار کتابشیوه نگارش ابن فهد بدین گونه است که در ذیل هر سال حوادث و وقایع آن سال را ذکر کرده است و اگر مطلبی نیافته است و نیاز به تحقیق بیشتر بوده است آن بخش را سفید گذاشته تا با یافتن مطلب جدید ذکر کند. او تا سال آخر عمر نیز درصدد یافتن مطالب بوده و حوادث مکه را تا این سال در کتابش آورده است. ۲ - گزارش محتوامکه در گذشته و حال همواره محل اجتماع و گردآمدن مسلمانان سراسر جهان بوده است و در نتیجه از مهم‌ترین و قوی‌ترین مراکز نشر فرهنگ میان سرزمین‌های مسلمان نشین و حلقه اتصال میان عالمان شرق ، غرب ، شمال و جنوب عالم اسلامی در ادوار گوناگون بوده و هست. با انتقال مرکز خلافت از شبه جزیره، در نیمه دوم سده اول هجری، به طور طبیعی مرکز جدید خلافت مورد توجه خاص و عام قرار گرفت و عالمان راهی آن دیار شدند؛ با این همه، مکه مکرمه موقعیت و منزلت دینی و آیینی خود را در دل مسلمانان حفظ کرد و آنان همواره رو به آن دارند و کعبه آمالشان در آن جا قرار دارد. عالمان از روزگاران نخست، از سرزمین‌های گوناگون اسلامی راهی مکه می‌شدند تا علاوه بر ادای فریضه حج نیازهای دیگر خود را که مهم‌ترین آنها افزایش توان علمی و بهره وری علمی و بهره وری علمی بوده، برآورده سازند. این چنین است که می‌بینیم دانشمندی از دورترین نقاط شرق یا غرب راهی مکه می‌شود تا در آنجا با همتای خود که از مکان دور دیگری عازم مکه شده است، دیدار و مبادله علمی کند و با این کار تفاهم و وحدت و نزدیکی، بهره وری علمی، استمرار پیوندهای معرفتی و انتشار افکار و اندیشه‌ها در کشورهای مختلف اسلامی حاصل شود. مطالب کتاب با شرح ازدواج عبدالله بن عبدالمطلب با آمنه بنت وهب آغاز می‌شود. در سال اول قصه اصحاب فیل و ولادت نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آمده است. در سال دوم مطلبی ذکر نشده است و محقق نیز تدکر داده است که این بخش در نسخه اصلی سفید است، شاید ابن فهد قصد داشته است که بعدها مطلبی را اضافه کند؛ ولی اجل به او مهلت نداده است. این وضعیت در سال‌های ۲۸ و ۲۹ و سال‌های دیگری نیز تکرار شده و مطلبی نیامده است. در برخی از سال‌ها مطالب به تفصیل آمده، اما در بعضی نیز تنها به یک خط اکتفا شده است، به عنوان مثال در سال ۱۲ ق تنها چنین آمده که: بنا بر قولی ابوطالب به همراه پیامبر به بصره رفت و یا در سال ۳۰ و ۳۲ تنها از ولادت زینب دختر پیامبر و بلال بن الحارث خبر داده است. به نظر می‌رسد که نویسنده حریت را در نقل اخبار رعایت نکرده و از ذکر مواردی خودداری کرده است؛ به عنوان نمونه در سال ۱۱ هجری، پس از وفات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم درباره جانشینی ابوبکر تنها به این جمله اکتفا شده است که استخلف بعده ابوبکر الصدیق و مطلبی دربا ره حوادث پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نیامده است؛ در حالی که این بخش از تاریخ از اهمیت فوق العاده برخوردار است. منبع اصلی کتاب در اخبار پیش از خود کتاب شفاءالغرام است که منبع اصلی در مطالعات تاریخ مکه است. در رابطه با تاریخ پس از آن نیز تا سال ۸۸۵ ق خود اثر به عنوان منبع اصلی به شمار می‌رود. به جهت اطلاع از شیوه تاریخ نگاری کتاب به عنوان نمونه به برخی از این اخبار از جلد چهارم اشاره می‌شود: ۱. ۸۳۱ ق: سید مبارک اباعفیف از سلطان برسبای الدقماقی درخواست می‌کند که لشکری را در نبرد با برادرانش ابراهیم و ابی القاسم به یاری او ارسال کند. لشکر با تعداد ۵۰ سوار به فرماندهی امیر ارن بغا به مکه می‌رسند. با شنیدن این خبر برادران اباعفیف به وحشت افتاده و از ورود به مکه خودداری می‌کنند. در اواخر جمادی الآخره خواجه دیوانه الکیلانی که از بلاد کلیکوت هند به مکه مشرف شده بود، در دریا به قتل رسید. شرح واقعه بدین گونه بوده که ابراهیم شبانه به کشتی او حمله کرده و او را با ضربه شمشیر به قتل می‌رساند. [۱]
إتحاف الورى بأخبار أم القرى، ابن فهد، ج۴، ص۱۵.
۲. ۸۳۲ ق: شریف برکات صلح با ابراهیم را برهم زد و خانواده اش را سبی کرد و تعدادی از دخترانش را اسیر و محله آنها را غارت نمود. [۲]
إتحاف الورى بأخبار أم القرى، ابن فهد، ج۴، ص۲۹.
۳. ۸۳۵ ق: ایجاد بنای مدرسه معروف الباسطیه آغاز شد و سال به پایان نرسیده، عمارت جنوبی آن و بخش اعظم شمال آن به اتمام رسید و در دهه اول ذی الحجه قاضی القضاة جلال الدین ابوالسعادات ابن ظهیره تدریس نمود. [۳]
إتحاف الورى بأخبار أم القرى، ابن فهد، ج۴، ص۶۲.
۳ - وضعیت کتابدر مجلدات پنج گانه کتاب اخبار مربوط به این سال‌ها دیده می‌شود: ۱. تا سال ۱۱ هجری. ۲. سال ۱۲ تا ۶۰۰. ۳. سال ۶۰۱ تا ۸۳۰. ۴. ۸۳۱ تا ۸۸۵. ۵. فهارس. بیشتر منابع از کتاب شفاءالغرام است و تعابیری؛ همانند «ذیل علی تاریخ مکة الفاسی» نشان می‌دهد این کتاب در حقیقت تکمله و ذیلی بر کتاب شفاءالغرام ابوعبدالله فاسی (م. ۸۳۲ ق) است. در ابتدا مقدمه به قلم محقق اثر عبدالکریم علی باز آمده است که در آن گزارشی از تاریخ نگاری مکه و مطالبی درباره کتاب آمده است. وی یک تحقیق جامع از منابع اخبار و گزارشات را نیز استخراج نموده و الفاظ و عباراتی را که نیاز به توضیح داشته است، در پاورقی شرح کرده است. در پایان هر یک از مجلدات فهرست موضوعات آمده است. فهارس کتاب که تمامی جلد پنجم را به خود اختصاص داده و توسط محمد اسماعیل سید احمد به انجام رسیده است به ترتیب عبارت است از: ۱. آیات قرآنی ۲. احادیث و آثار نبوی ۳. اشعار ۴. اعلام (رجال) ۵. اعلام (نساء) ۶. اماکن و بلدان ۷. مصادر و مراجع به تفکیک خطی و چاپی. [۴]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد ۴، صفحه ۴۲۸-۴۲۹.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |